ماه کره ای دنباله رو ، اما پر توان

از روزگاران قدیم ، همواره خورشید به مثابه حکمران روز و ماه به عنوان فرمانروای شب ، بیش از دیگر اجرام آسمانی ، انسان را به خود مشغول داشته است.ماه از تمام اجرام آسمانی ، به زمین نزدیک تر است و به خودی خود ، کره ای سرد و تاریک است ، که با پرتو خورشید ، گرم و درخشان می شود.

ماه یا قمر زمین در مداری بیضی شکل که شباهت زیادی به دایره دارد ، به گرد زمین می چرخد و همواره یک طرف آن رو به زمین واقع شده و طرف دیگر آن از نظر ها پنهان است.ماه همانند سیارات ، تحت تاثیر تابش نور خورشید ، فقط از یک طرف روشن می شود و همیشه نیمی از آن روشن ، و نیم دیگرش تاریک است.و چون همواره به دور زمین در گردش است ، لذا اشکال مختلفی را مانند هلال – نیم دایره و دایره ی کامل در معرض دید ساکنان زمین قرار می دهد ، که به آن اهله قمر یا صور ماه میگویند.

بشر از روزگاران گذشته ، بر این عقیده بوده است ، که صور ماه در رشد و نمو گیاهان بی اثر نیست.به طور مثال گیاهانی که برای رشد و نمو به رطوبت فراوان نیاز داشتند ، چند روز پیش از زمان بدر کاشته می شد.

و بر عکس گیاهانی را که به رطوبت کمتری احتیاج داشتند ، روز های قبل از محاق می کاشتند ، و حتی در پاره ای کارگاه های چوب بری ، قواعد خاصی برای بریدن درختان رعایت می شد ، که با صور ماه ارتباط داشت .هر چند این عقاید خرافاتی به نظر می رسید ولی تاثیر نیروی جاذبه ماه بر زمین قابل انکار نیست.

قطر کره ماه 3476 کیلومتر و جرم آن حدود 01/0 وزن کره ی زمین است. کره ماه در مقایسه با دیگر ستارگان به اندازه ای به زمین نزدیک است ( فاصله ی آن از زمین حدود 384000 کیلومتر است) ، که اثر نیروی جاذبه آن را به خوبی در زمین احساس میکنیم .اثر جاذبه ی کره ماه آنچنان است ، که سطح اقیانوس ها را به سان کوهی از آب بالا آورده و حتی در تغییر ارتفاع خشکی ها نیز اثر میگذارد .طبق آزمایش هایی که به عمل آمده است ، سطح قاره آمریکای شمالی هنگامی که ماه بر فراز آن قرار می گیرد حدود 10 سانتیمتر بالا می آید.

یک سوال

چرا وقتی ماه لب افق هست و اونرو بزرگتر می بینیم ، ولی وقتی که وسط آسمون میاد کوچکتره ؟

این اثر کاملا ” ذهنی است . وقتی که ماه در وسط آسمان و در ارتفاع زیاد قرار دارد ، هیچ جسم دیگری برای مقایسه ی اندازه ی بزرگی ماه با آن وجود ندارد ، مگر کل آسمان ، پس ماه در مقابل آسمان گسترده کوچک به نظر می آید .ولی وقتی ماه در نزدیکی افق قرار دارد ارتفاعش کم است ، ذهن شما ــ که بینایی شما را تحلیل می کند ــ ماه را با عوارض سطحی روی افق) خانه ، تیر برق ، کوه و ... ( مقایسه می کند و در نتیجه ماه بزرگتر به نظر می رسد .

 منبع : roja.netfirms.com.www

بررسی اجمالی رویت هلال ماه و تقویم هجری قمری

کره ماه تنها قمر زمین است که در مدت 27.33 روز یک بار به دور زمین گردش می کند. به این مدت دوره تناوب نجومی گفته می شود. در طی این مدت زمین نیز در مدار خود به دور خورشید جا به جا می شود و ماه را به دنبال خود می کشاند.گردش ماه  موجب می شود که ناظر زمینی آن را به حالتهای مختلفی ببیند که دلیل آن تغییر زاویه خورشید، ماه و زمین است. هنگامی که ماه بین زمین و خورشید قرار دارد هیچ بخشی از ماه برای ناظر زمینی روشن نیست. اصطلاحا" به این لحظه مقارنه ماه و خورشید یا ماه نو گفته می شود. در واقع مقارنه لحظه تولد ماه است .شاید به نظر برسد که در هر ماه قمری باید یک خورشید گرفتگی داشته باشیم ولی از آنجا که صفحه مدار ماه با صفحه مدار زمین به دور خورشید زاویه می سازد. بنابراین در برخی از موارد سایه ماه از بالا یا پایین صفحه مدار زمین می گذرد و خورشید گرفتگی اتفاق نمی افتد. با جابه جا شدن ماه در مدار خود رفته رفته بخشی از آن از خورشید نور می گیرد و هلال ماه تشکیل می شود.

حدود هفتاد سال پیش اخترشناسی فرانسوی به نام «آندره دانژون» نشان داد که تا زمانی که جدایی زاویه بین ماه و خورشید به 7 درجه نرسیده است هلال ماه تشکیل نمی شود. او دلیل این حد را پستی و بلندی های لبه ماه دانست که باعث می شود سایه کوههای ماه بخشهای روشن آن را بپوشاند.

با افزایش سن هلال(مدت زمان گذشته از مقارنه) به تدریج هلال ماه ضخیم تر می شود. حال سوال اینجاست که در چه زمانی هلال ماه قابل مشاهده می شود؟ برای پاسخ به این سوال باید به سراغ رکوردهای رویت هلال ماه برویم .در شامگاه 28 امرداد 1380 ، حجه الاسلام علیرضا موحدنژاد(عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف) موفق شد هلال ماه جمادی الثانی 1422 را با دوربین دوچشمی 150×40 رویت کند. در این زمان سن هلال 12 ساعت و 15 دقیقه و جدایی زاویه ای آن از خورشید 7.6 درجه بود به این ترتیب رکورد رویت هلال ماه را از آن کشورمان شد. در سال بعد مهندس محسن قاضی میرسعید هلال بسیار جوان رجب 1423 را با سن 11 ساعت و 40 دقیقه  رویت کرد و رکوردی را به نام خود ثبت کرد و  در این زمینه موقعیت کشورمان را تثبیت کرد.

عوامل نجومی موثر در رویت هلال ماه

در نگاه اول واضح است که هر چه سن هلال ماه بیشتر باشد، رویت آن آسان تر است. با افزایش سن هلال ، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و سطح درخشان آن بیشتر می شود. اما این تمام ماجرا نیست و عوامل مختلفی در رویت هلال ماه موثر خواهند بود که به چند مورد آن اشاره می شود:

مدت مکث : هلال های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مکث می گویند. هر چه مدت مکث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریک تر می شود و امکان رویت فراهم می شود. البته مدت مکث هلال های باریک کمتر از یک ساعت و در برخی از موارد کمتر از 40 دقیقه است. معمولا" چنین هلالهایی بلافاصله پس از غروب خورشید قابل مشاهده نخواهند بود و رصدگر باید دقایقی تحمل کند تا شرایط مناسب فراهم شود.

زمان غروب خورشید : چون هلال ماه شامگاهی پس از غروب خورشید مشاهده می شود. هر چه خورشید دیرتر غروب کند، سن و جدایی زاویه ای هلال افزایش می یابد. بنابراین هر چه به سمت نواحی غربی برویم شرایط رویت هلال بهتر می شود.

فاصله ماه از زمین : از آنحاییکه مدار ماه به دور زمین بیضی است بنابراین مطابق قانون دوم کپلر سرعت گردش ماه به دور زمین ثابت نیست. اگر مقارنه زمانی اتفاق بیافتد که ماه در حوالی حضیض مدارش باشد با سرعت بیشتری از خورشید فاصله می گیرد و جدایی آن سریع تر افزایش می یابد. چنین هلالی در مقایسه با هلال ماه هم سن که در اوج است به مراتب راحت تر رویت می شود.

چرا در تقویم قمری اختلاف ایجاد می شود ؟

با نگاهی به تاریخ نجوم مشخص می شود که بسیاری از اقوام از ماه و تشکیل اهله برای تقویم استفاده می کرده اند. ماه با حرکت خود به دور زمین از حالتی به حالت دیگر می رود. در ابتدای ماه به صورت هلال شامگاهی دیده می شود، پس از چند روز به تربیع اول می رسد که در این حالت ماه یک چهارم مدار خود را طی کرده است. ماه با پیمودن نصف مدار خود به وضعیتی می رسد که تمام سطح روشن آن مقابل زمین است که به آن ماه  کامل(بدر) می گوییم.

همین مراحل به طور معکوس  تا ماه نو بعدی طی خواهد شد. به فاصله زمانی بین دو ماه نو متوالی دوره تناوب هلالی گفته می شود که به طور میانگین 29.53 روز است و طول متوسط یک ماه قمری می باشد. از آنجا که طول ماه در تقویم نمی تواند عدد غیر صحیح باشد بنابراین هر ماه در تقویم قمری 29 یا 30 روز می باشد.

در تقویم هجری قمری مورد استفاده کشورهای اسلامی بر اساس معیارها و ضوابطی 29 یا 30 روزه بودن ماه تعیین می شود.

مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه 29 ام ماه رویت شود، آن ماه به پایان رسیده است و فردا روز اول ماه بعد است ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز 29 ام رویت نشد ماه 30 روزه می باشد. لازم به تاکید است که ممکن است تا چند ماه متوالی ماه 29 یا 30 روزه داشته باشیم.

حال سوال اینجاست که چرا در تقویم هجری قمری اختلاف پیش می آید؟

به دلیل اهمیت نجومی و فقهی پیش بینی رویت هلال ماه همواره مورد توجه منجمین اسلامی بوده است. مشکل تقویم هجری قمری از سه مقوله نجومی ، انسانی و فقهی قابل بررسی است. امروزه با وجود نرم افزارهای نجومی مختلف محاسبه موقعیت و مشخصات ماه کار ساده ای است اما از آنجا که مسئله رویت یک امر انسانی است و بحث رویت امری است که با توجه به افراد و شرایط مختلف متغیر است بنابراین باعث بروز عدم قطعیت در پیش بینی می شود. اختلاف فتوا  در مورد رویت هلال ماه بحثی است که می تواند موجب اختلاف شود. بحثهایی مانند اتحاد افق ، استفاده از ابزار و ... مباحثی هستند که در مراجع معظم مختلف در مورد آنها اختلاف نظر دارند.

امروزه منجمین برای پیش بینی رویت هلال ماه از معیارهای مختلفی استفاده می کنند. این معیارها بر اساس رصدهای انجام شده طی قرون اخیر طراحی شده است. بنابراین تقویم نویس با مقایسه مشخصه های نجومی ماه با معیارها و رکوردهای به دست آمده در مورد رویت هلال ماه اظهار نظر می کند. هر چند که معیارهای رویت هلال اختلافاتی را با یکدیگر نشان می دهند ولی نتایج علمی رصدها باعث می شود که خطای پیش بینی ها به تدریج کاهش یابد.

اما مشکل اصلی وجود ضوابط متفاوت در کشورهای اسلامی برای شروع ماه می باشد. به عنوان مثال ملاک کشور عربستان برای شروع ماه رویت هلال نیست. از چند سال پیش مسؤلین کشور عربستان ضابطه ای را برای تقویم ام القری تعیین کرده اند. مطابق آن اگر مقارنه ماه و خورشید پس از غروب خورشید اتفاق افتد و در شهر مکه ماه پس از خورشید غروب کند فردای آن روز اول ماه بعد می باشد. این ضابطه لزوما" به معنی رویت پذیر بودن هلال ماه نیست. از آنجا که بسیاری از کشورهای اسلامی از عربستان تبعیت می کنند. این امر باعث می شود که بین تقویم ما با بسیاری از کشورها اختلاف ایجاد شود و گاهی اوقات ممکن است این اختلاف به دو روز نیز برسد ولی این به هیچ وجه به این معنی اشکال در تقویم ما نیست.

                                                     امیر حسن زاده

                                                             مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران